Abdalağalı kəndində qala

İrəvan quber­ni­yası Yeni Ba­ya­zid qəza­sının, Qaranlıq rayonundakı Abdalağalı/ Görücüörən kəndində 

Qaranlıq rayonu–Martuni, Abdalağalı/ Görücüörən–3.1.1935-ci ildən Vağaşen ad­lan­­dı­rı­lıb.

Memarlıq

Abdalağalı kəndi əra­zisin­də yerləşən qa­la uçub dağılsa da V-Vll yüz­illərə aid qala bürclə­ri­nin qa­lıq­ları əra­zidə 1988-ci il de­por­tasi­ya­sı­na qə­dər qal­maq­daydı.[i]
 

Abdalağalı kəndi ərazisində yerləşən,  1988-ci il deportasiyasına qədər toxu­nul­mamış qalan və türk memarlığı nümunəsi olduğu heç bir şübhə doğur­mayan V-Vll əsrlərə aid qala bürc­lərinin qalıqları var idi. Toponim türkmənşəli abdal etnonimi[i] əsasında əmələ gələn abdalağalı tayfasının adın­dan yaran­mışdır. Etnotoponimdir. Qu­ru­luşca sadə toponimdir.[ii]1728-ci ildə təsdiqlənən və hazırda Türkiyə Res­pub­likasının Baş nazirlik Arxivində saxlanan “İrəvan əya­lətinin icmal dəftəri”nin 12-ci səhifə­sində kənd əzəli adı ilə, Görücüörən kəndi kimi təqdim olunmuş və onun sultan xəzinəsinə illik vergisinin 5.210 ağça həcmində müəyyənləşdirildiyinə dair qeyd apa­rılmışdır. Elə kəndin əzəli adının – Görücüörən toponiminin özü də əs­lində çox mətləblərdən, bu obada xü­susi təlim görmüş sufi dərvişləri orde­ninin, yəni gələcəkdən xəbər vermək qüdrəti ilə seçilən insanların, görü­cü­lərin olmasından; yaxud da kəndin sufi dərvişlərinin ən ali tituluna, yəni Abdal rütbəsinə layiq görülmüş konkret şəxsə məxsusluğundan xəbər verir. 1828-ci ildə yeni yaradılmış erməni vilayətinin tərkibinə daxil edildikdən sonra isə məhz toponimin aradan qaldırılması, “abdal” kəlməsi kimi qədim bir kəl­mədən yaxa qurtarmaq üçün rəsmi sənədlərdə kəndin adı təhrif edilərək “Əbdiilağalı” kimi yazılmışdır. İ.Şope­nin tərtib etdiyi siyahılara əsasən 1831-ci ildə Abdalağalıda 532 nəfər türk yaşa­mışdır. Abdalağalı toponimi isə Ermə­nistan SSR Xalq Komissarları Soveti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 3 yanvar 1935-ci il tarixli qərarı ilə dəyişdirilərək,  “Vağaşen” adlandırıl­mış­dır. 1937-ci ildə isə Abdalağalının türksüz­ləş­dirilməsi siyasəti dövlət sə­viyyəsində həll olundu. Kənddə olan 27 türk ailəsi kolxoz quruluşunun əleyhdarı olan xalq düşmənləri qismin­də Qazaxıstanın Cam­bul vilayətinə sürgün edildilər.

1826-1828-ci il Rusiya–İran müharibə­ləri zamanı Abdalağalı kəndi bir neçə dəfə əldən–ələ keçmiş və hər dəfə də yan­dırılmışdır.[iii]

Abdalağalı kən­dində Oğuz türk­ləri tərə­fin­dən inşa olunan qalanın əhali­nin işğal və qa­rət məqsədli hü­­cumlardan qo­runmasında əhəmiyyətli rolu olub. Qa­la­nın tikilişi və memarlıq üs­lubu Azərbaycan­ın qədim mə­­­də­ni irsi ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.