Ağcaqala kəndində məbəd

İrəvan quber­niya­sının Eç­miədzin qəza­sında, sonradan Üçkilsə  rayo­nun­dakı Ağca­qala (Uruş) kən­dində

Üçkilsə ra­yo­nu – Eç­miədzin, Ağ­caqala kəndi 25.01.1978-ci ildən Tsax­qalanc adlandırılıb.

Memarlıq

Məbəd ermənilər tərəfindən mənimsənilib. Hazırkı dövrdə S. Gevorq “erməni kapellası” kimi təqdim olunur[i].
 

Məbəd İrəvan quberniyasının Üç­kilsə rayonunda Alagöz dağı­nın cənub - qər­bin­dəki Ağcaqala kəndində  yerləşir. Məbəd VII əsr­də inşa edilib. Tikin­tisində sarı və qəhvəyi rəngli tuf daşdan və ağ su­vaqdan istifadə olunub.  1870-ci ildə restavrasiya edilib[i]. Məbədin  uzunluğu 10, hündürlüyü 3, eni isə 5 metr civarındadır. Dam hissəsi uçub da­ğılıb, yerinə məbədin qə­dim memarlığı ilə uyğunluq təşkil etməyən düz dam örtüyü qoyulub. Ağcaqala kəndi İrəvan quberniya­sının Eçmiədzin qəzasındakı Üç­kil­­sə rayonunda Alagöz dağı­nın cə­nub-qərbində yerləşirdi.  1590-cı ildə tərtib edilmiş “İrə­van əya­ləti­nin mü­­fəssəl dəftə­ri"n­də, Qafqa­zın 5 verstlik xəritəsində qeyd edil­mişdir. Kənddə 1828-ci ilə qədər yalnız azər­bay­canlı­lar ya­şamışdır.

Buraya ermənilər 1828–1830-cu illər­də Türkiyədən köçürül­müş­dür.

Kənddə ermənilərlə yanaşı, 1831-ci ildə 79, 1873-cü ildə 38, 1886-cı ildə 6, 1897-ci ildə 31 nəfər azərbaycanlı yaşa­mışdır. 1918-ci ildə kənddə yaşa­yan azər­bay­can­lılar erməni təcavüzünə mə­ruz qalaraq tarixi-et­nik torpaq­ların­dan deportasiya olunmuşdur. Mən­bə­də kəndin həm də Uruş adlan­dı­ğı qeyd olunur. 1828–1832-ci illər­də kənddə xa­ric­dən gəlmə ermə­ni­lər də məskun­laş­mışlar. 1918-ci il­də kəndin azərbaycanlı əhalisi qo­vul­muşdur. 1946-cı ildə kənd er­mə­nicə Bazmaberd, 1978-ci ildə Tsaxqalanq adlandırılmışdır.

Yaxınlığındakı “Ağcaqala” xa­ra­­balı­ğının adındandır. Xarabalıq isə qədim Yervandaşat şəhərinin qalıqla­rı­dır. XVII əsr erməni müəl­li­fi yazır ki, qədim Yervandaşat in­diki Ağcaqaladır. 

Şərqi Türkiyədə, Qars çayı üs­tün­də yerləşən həmin Ağcaqala­nı XVII əs­rin əvvəllərində bir er­mə­ni müəllifi də qeyd etmişdir. Hə­min Ağcaqala orta əsrlərdə san­caqlığın mərkəzi idi[ii]. 
 

Toponim Azər­baycan dilində sifətin çoxaltma də­rə­­cəsinin mor­fo­loji əlamə­ti­ni bildirən “-ca” şəkilçisini qəbul etmiş qə­dim türk dilində “kiçik, alçaq, çox da hündür olma­yan” mənasın­da işlənən “ağ” sözü ilə “qala” sözünün bir­ləşməsindən əmələ gəlib, “kiçik, alçaq qala yanında olan kənd” mənasını ifadə edir. Relyef əsasında yara­nan mürəkkəb quruluşlu to­ponimdir. Ağ­­caqala “ağım­tıl rəngli daş­dan tikilmiş qala” məna­sın­dadır. XIX əsrdə Azər­baycan və indiki Ermənistan ərazilərində  

möv­cud ol­muş 9 Ağca­qa­la toponi­min­dən biri­dir. Ağcaqala toponimi “Ağ­caqala Sür­mə­li” formasında ilk dəfə “Kita­bi-Dədə Qor­qud” eposun­da yer alır.