Çıkıvəng məbədi

Dərələyəz ra­yo­nunun Qar–Qar kəndində 

Dərələyəz rayonu– Vayots Dzor

Memarlıq

Çıkıvəng mə­bə­di erməni abi­­də­si olma­dı­ğı üç­ün təmir edil­mə­yib. Ha­zır­da yerləşdiyi əra­zi­də yarı­uçuq və­ziyyət­dədir və ermə­ni abidəsi kimi təqdim olu­nur.

Bir çox tarixi yaşayış məntəqələrində olduğu kimi, Qar–qar kəndində və onun kənarında da tarixi abidələr, qədim məzarlıqlar mövcuddur. Qar–Qar kən­dinə gedən yoldan bir qədər aralıda, dağın zirvəsində Çıkıvəng (ermənilər Çikivank adlandırır) adlı kiçik bir məbəd var. Ermənilər Çikivank adının yaran­masını ibadət­ga­hın ətrafındakı torpağın dəri xəs­təliklərini sağaltmaq qabiliyyə­tinə ma­lik olması ilə əlaqələndirirlər. O cüm­lədən, ekzemanın. Məhz ekzemanı, quru dərini, guya ki, yerli əhali “çiki” adlandırırlar. Deməli müalicə resepti belədir: ibadətgahdan toplanan torpaq, kənddən Məbədə gedən yolda, qəbiris­tanlığın yaxınlığında yerləşən bulaqdan gələn su ilə qarışdırılır və sonra bu qarı­şıqdan dərman məqsədləri üçün istifadə olunur. Düzdü çox ekzotik ver­siya olsa da, gəlin bu sözün Azərbaycan dilindən etimologiyasını nəzərdən keçirməyə çalışaq. Məsələ bu­rasındadır ki, Əy­rivəng monastırında olduğu kimi[i] Çıkı­vəng məbədinin də adı tikilinin konstruksiyasına tamamilə uyğundur. Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Türkcə­sinin bəzi dialekt­lərində “Çıkı, cıqı, çıqqılı, çıkkana, çıqqalanca və s.” cismin və ya kütlənin çox kiçik həcmini göstərən təyinedici terminlər mövcuddur. Sözügedən abidə ilə bağlı turistlərin təsvirinə görə və fotoşəkillərdən də göründüyü kimi, kilsə o qədər kiçikdir ki, fiziki məsa­fəyə riayət edilmədən içəriyə 5, mak­simum 6 nəfər sığa bilər. Belə­liklə, Çıkıvəng bu tikilinin quruluşuna tam uyğun gələn kiçik kilsə deməkdir. Bundan əlavə Çıkıvəng məbədinin divar­larındakı yazılarda həkk olunan və İndiki erməni milləti ilə heç bir əlaqəsi ol­mayan Bəhram, Gönçə, Okan, Amat, Asan və s., kimi məbədin tikilməsinin səbəb­karları olan zadəgan­ların və onların ailə üzvlərinin adlarını xüsusi qeyd etmək olar[ii]. Qar–qar — tari­xi Azərbaycanın Də­rələyəz rayo­nun­da (indiki Ermənis­tanın Vayots Dzor rayonu) kənddir. Kənd mərzin şərq hissəsində, Qar–qar çayının sağ sahilində, rayonun inzibati mərkəzi Keşişkənd (Yeğeqnadzor) şəhərindən 32 kilometr şimal–şərqdə yerləşir. Də­niz səviyyəsindən 1680 metr yüksək­lik­də yerləşir. 1831-ci ildə burada yal­nız Azərbaycan Türkləri olmaqla 213 nəfər yaşayırdı. 1850-70-ci illərdə kən­də İranın Salmas vilayətindən ermə­nilər yerləşdirildi. O andan etibarən Azər­bay­­canlılar ermənilərlə birgə ya­şa­mağa başlayırlar. Kəndin əhalisi 1873-cü ildə 647, 1886-cı ildə 656, 1897-ci ildə 1047, 1914-cü ildə 1220 nəfər ol­muşdur. 

1918-ci ildə kənd ermənilər tərəfindən tutulur, avtaxton Azərbaycan Türkləri ermənilər tərəfindən təcavüzə uğra­ya­raq deportasiya edilir. Müasir Ermənis­tanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra sağ qalan Azərbaycan Türkləri öz tarixi və etnik torpaqlarına qayıdır­lar. 1922-ci ildə bura­da 156, 1926-cı il­də 220, 1931-ci ildə 278 nəfər azər­baycanlı yaşamışdır. Amma bir müddət sonra SSRİ hökumətinin xüsusi qərarı ilə 1948-1953-cü illərdə kənd yer­lə­rində yaşayan azərbaycanlılar zorla Azərbay­cana köçürülür. İndi kənddə ancaq ermənilər yaşayır. 

Tarixi mənbə­lər­də Qar–qar tayfasının adı Strabonun ya­zı­la­rında qeyd olu­nur. Qədim yu­nan coğrafi­ya­şünası Qar­qar­lar və Ama­zonlar haqqın­da ət­raflı yaz­mış­­dır. Qar­qar­lar Qaf­qaz Al­baniya­sının tay­faları ara­sın­­da ən çox­saylı tayfa idi. Musa Kalan­kat­lının fik­rin­cə, alban (“qar–qari”) dili Albani­ya­nın ye­ganə mə­lum di­lidir. La­kin qar–qar­lara aid ar­xeoloji abi­dələr zəif öy­rə­nil­miş­dir. Tarixi mən­bə­lərdən aydın olur ki, bu tayfa əvvəl­cə dağ­lar­da məs­kunlaş­mış, sonra dü­zən­lik­lərə gə­lərək otu­raq əkin­çi­liklə məş­ğul ol­mağa baş­la­mış­dı. Qar–qar­lar Qafqaz Al­bani­ya­sının xris­tian­lığı qə­bul edən ilk tayfa­la­rından idi. Belə­liklə, Qar–qar etno­topo­niminin er­məni "alimlə­ri­nin" irəli sür­dü­yü “kar–kar (daş- daş)” versiyası ilə heç bir əla­qəsi olmadığını başa düşmək üçün yəqin ki, bu məlumat ki­fa­yətdir. Kö­kü qədimə ge­dən Qar–qarla­rın adı çay adla­rında və Türk­lə­­rin yaşa­dığı əra­zilərdə ol­duğu kimi Də­rə­ləyəz maha­lı­nın Qar–qar kən­dinin adın­da da yaşa­ya­raq, bizə bir mi­ras kimi sax­lanıb.