Əliqırx qalası

Göyçə maha­lı­nın Qaranlıq ra­­­yo­nunun Əli­qırx (Bədəlli) kəndində

Qaranlıq rayo­nu–Martuni, Əli­­qırx (Bə­dəlli) kəndi 03.01.1935-ci ildən–Astxadzor

Memarlıq

Əliqırx qala­sı­nın xaraba­lıq­ları 1988-ci il­də azərbay­can­lıla­rın depor­ta­si­ya­sına qədər qalır­dı. Mə­nim­sə­ni­lib er­məni abi­də­si kimi təq­dim olunur.

Əliqırx qalasında yerləşən kurqandakı kütləvi dəfnin izləri hələ 2800 il əvvəl burada ciddi döyüşlər getdiyinin birbaşa təsdiqləyicisi rolunu oynayırdı. O ciddi döyüşlərdən əvvəl qalanın ti­kilməsi və qalanın sahiblərinin mü­təşəkkil müdafiə şüuru səviyyəsinə yüksəlişi isə heç şübhəsiz minilliklərlə ölçülən bir tarixi prosesin nəticəsi idi. Deməli, “Astxadzor qalası’nın əsasının qoyulmasının, onun əzəli sahiblərinin bu yerləri binələş­dir­məsinin tarixini də daha qədimdə, ən azı eramızdan əvvəlki dövrün ikinci minilli­yinin orta­larında, yəni tarixin 3500-4000 illik dərinliyində axtarmaq gərəkdir. A. Mnatsakanyanın tapıntıları ilə tanış olan akademik B. Piotrovski də “Astxadzor qalası’nın qədim tarixə malik olmasını təsdiqlədi. Bütün bu aydınlaşdırmalardan sonra aka­demik В. Piotrovski “Astxadzor qala­sı”nı Ermənistan ərazisindəki ən qədim qala kimi səciyyələndirdi. Amma o, bu dəfə digər anoloji hallarda olduğu kimi qalanın qədim adını qeyd etmədi.

Əliqırx kəndi Qaranlıq (indiki Martuni) rayonundan 17 kilometr cənub–qərbdə, Göyəm silsiləsinin Züldağ zirvəsi ilə Ərgiş çayının mənbəyi arasındakı ya­mac­lıqda yerləşib.

1728-ci ildə tərtib olunmuş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 12-ci səhi­fəsində “başqa bir adı Əliqırıx olan Bə­dəlli kəndi”nin Göyçə nahiyəsinin inzibati vahidlərindən biri olduğu Göyçə kəndlərinin İ.Şopen tərəfindən tər­tib olunmuş siyahılarında yer alma­yıb. Və sonrakı 70 il ərzində də rəsmi sənəd­lərdə adı çəkilməyən  kənd haqqın­da XX yüzilin əvvəllərində əha­li­sinin sırf azər­baycanlı olan mahalın ən iri yaşayış mən­təqələrindən biri kimi meydana çıxıb.[i] 1914-cü ildə kəndin yalnız azər­bay­canlılardan ibarət olan sakinlərinin sayı 753 nəfər olub.  1918-ci ildə azər­bay­canlılar soyqırı­mına məruz qoyularaq çıxarılıb. Kənd əsası ermənilər tərəfin­dən qoyulmuş sırf erməni kəndi kimi təqdim olunub. 1935-ci ildə Ermənistan Xalq Ko­missarları Soveti Mərkəzi İc­raiyyə Komitəsinin 3 yanvar 1935-ci il tarixli qərarı ilə Əliqırıx kəndinin adı də­yişdirilib, “Astxadzor” qoyulub.[ii]

1555-ci ilə dair məxəzlərdə Əli­qırıx qalası Sə­fəvi Azərbay­can dövlətinin Çu­­xur–Sədd bəy­­lərbəyliyinin ərazisindəki ən möhtəşəm qa­la­­lardan və ən iri yaşayış məs­kən­­­lərindən bi­ri kimi təs­nif­lənib.