Herher kəndində alban məbədi

Dərələyəz ma­ha­lının Paşalı rayonundakı Herher kən­dində

Paşalı rayo­nu 15.10.1931-ci ildə yara­dılıb. 12.10.1956-cı ildən Əziz­bəyov, 1991-ci ildə dəyişdirilə­rək Vayk ra­yonu adlan­dırılıb.

Memarlıq

Herher kən­din­də alban mə­bədi qarqar türk tayfası tə­rəfindən tikil­diyi üçün er­mə­nilər tərə­fin­dən tərk edi­lib. Hazırkı dövrdə qismən yararlı vəziy­yət­dədir. Dam hissəsinin ki­rəmitlərinin bir neçəsi sı­nıb. [i].  1987–1991-ci illərdə baş verən azərbay­canlıların son deportasiya-sın­dan sonra azərbaycanlı izlərini silmə prosesində  adıkeçən mə­bədi də “ermə­ni abidəsi” ki­mi təqdim edir­lər. 
 

Herher məbədi rayon mərkəzin­dən 17 km şimal-qərbdə, Şərqi Ar­paçayın sağ qolu olan Herherçayın yanındakı Herher kəndinin kəna­rın­dakı yüksək ərazidə yerləşir. 1291-ci ildə Qarqar tayfası tərəfin­dən qəhvəyi tuf daşdan və ağ su-vaq­dan istifadə olunaraq inşa edi­lib[i]. Ətrafında qəbiristanlıq var. Məbəd eyni ölçü və quruluşa malik iki bitişik kompleksdən ibarətdir. Baxanda eyni zamanda iki ayrı-ayrı məbəd təəssüratı yaradır. Biti­şik iki məbəd kompleksinin uzun­luğu 17–18, eni 10, hündürlüyü isə dam hissəsi daxil 6–7 metr civa­rın­dadır. Hər iki tikilinin yuxarısı oval olub, 1 metr genişliyi, 2–2,5 metr hündürlüyündə giriş qapısı  möv­cuddur. Ön və arxa tərəflə­rin­də kiçik pəncərə var, yüksək əra­zidə yerləşdiyi üçün buradan ətraf yollar və kəndləri müşahidə etmək mümkün olub. 

 Herher kəndi 1728-ci ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəf­təri”ndə Hərhər kimi[ii], Qaf­qazın 5 verstlik xəritəsində Qerqer (Herher) formasında[iii] qeyd edil­miş­dir. Kəndin qədim adı erməni, eləcə də rus mənbələrində Erern for­masında göstərilir[iv]^,[v],[vi]. Kəndin adı VIII əsrdə Erern for­ma­­sında xatırlanır[vii] Kəndin adı indi Gerger (Gərgər) formasında işlənir. Elə Gərgər qar­qar türk etnoniminin səs dəyişməsi əsasında yaranan bir variantıdır. 1728-ci ilə aid mənbədə Dərələyəz nahiyəsində Hərhər kimidir[viii]^,[ix].

Burada 1831-ci ildə yalnız 213 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır[x]. 1850–1870-cı illərdə kəndə İranın Salmas vilayə­tindən köçürülmüş ermənilər yerləşdi­ril­mişdir. Burada ermənilərlə yanaşı, 1873-cü ildə 647, 1886-cı ildə 656, 1897-ci ildə 1047, 1914-cü ildə 1220 nəfər azər­baycanlı yaşamışdır. 1918-ci ildə ermənilərin təcavüzünə məruz qa­lan azərbaycanlılar deportasiya olun­­muş­dur. İndiki Ermənistanda sovet ha­kimiyyəti qurulandan son­ra sağ qalanlar tarixi-etnik torpaq­la­rına qayıtmışlar. Burada 1922-ci ildə 156, 1926-cı ildə 220, 1931-ci ildə 278 nəfər azərbaycanlı yaşa­mış­dır[xi]. SSRİ hökumətinin xüsu­si qərarı ilə kənddə yaşayan azər­bay­can­lılar 1948–1953-cü illərdə zorla Azər­bay­cana köçürülmüşdür. İndi kənddə ermənilər yaşayır.

Toponim Stra­bonun “Coğ­rafiya” əsərin­də adı çəkilən qarqar tay­fa­sının adından yaranmışdır. Qarqar tay­fa­sı qədim türk tayfalarından biridir[i],[ii] Qarqar etno­nimində q sə­si h sə­sinə ke­çərək Herher formasını al­mışdır. Q~h səs əvəzlən­mə­si Azər­bay­can dilin­də qanunauy­ğun haldır: qamu-hamı, qansı-hansı sözlərindən q~h səs əvəz­lənməsi özü­nü aydın şə­kil­də göstərir. Ümumiyyətlə, XVIII əsrə qədər h səsi ilə başlayan sözlər (sual əvəzlikləri) q səsi ilə iş­lənmişdir[iii]. Herher etno­to­ponimdir. Quruluşca sadə topo­nim­dir.