Herher kəndində qəbirüstü abidələr

Dərələyəz ma­­ha­lının Paşalı rayo­nun­­dakı Her­her kən­din­də

Paşalı ra­yo­nu 15.10.1931-ci ildə ya­ra­dılıb. 12.10.1956-cı ildən Əziz­bəyov, 1991-ci ildə dəyiş­di­ri­lərək Vayk rayo­nu adlandı­rılıb.

Memarlıq

Herher kən­din­də yerləşən qədim qəbiris­tan­lıqdakı abi­dələr azərbay­canlıların qə­dim dövrlər­dən orada ya­şa­dığını təs­diq­ləyən mad­di-mədəni irs nümunələri ilə zəngin olduğu üçün  erməni­lər tərəfindən dağıdılıb. Al­ban məbədlə­rini özünün­kü­ləşdirməyə ça­lışan ermənilər əvvəl dağıt­dıq­­ları qəbirüstü alban xaç  daş­la­rını indiki dövrdə “er­mə­ni abidəsi” ki­mi təqdim edir, özləri da­ğıt­dığı qəbir­lər­dəki xaç da­şı abidələrinin bir neçəsini top­layıb mə­bə­­din divarına söykəyib nü­ma­yiş etdirir­lər[i]
 

Herher qəbirüstü abidələri rayon mər­­kə­zindən 17 km şimal-qərbdə, Şər­­­qi Arpaçayın sağ qolu olan Her­her­ça­yın yanındakı Herher kəndinin kə­na­rındakı yüksək ərazidə yerləşir. Herher məbədinin ətrafında yerləşən qəbiris­tanlıqda tarixin müxtəlif dövr­lərini əks etdirən qəbirüstü abidə və heykəllər mövcud olub. Abidələr za­man-zaman buraya gəlib ərazini mə­nim­səyən er­mə­nilər tərəfindən azər­bay­canlılara qar­şı həyata keçir­di­yi deportasiyalar dövründə dağıdı­lıb və ya mənimsə­ni­lib. Herher qə­birüstü xaç daşları da bu siyasətin qur­banı olub. Dağıdılan qə­biristan­lıq­dan top­la­nan 10 ədədə yaxın abi­də Herher məbədinin divarına söy­kən­­miş vəziy­yət­də ərazidə indiki dövr­də də qalır. Hündürlüyü 1, 1,5, 2 metr və müx­təlif ölçülərdə olan abidə­lər qaya daşları yonularaq hazır­la­nıb[i]^.  

Herher kəndi 1728-ci ildə tərtib edil­­miş “İrəvan əyalətinin icmal dəf­tə­­ri”n­də Hərhər kimi[ii]^, Qafqazın 5 verstlik xə­ri­təsində Qerqer (Herher) forma­sın­da[iii] qeyd edilmişdir. Kəndin qədim adı er­məni, eləcə də rus mən­bələrində Erern formasında göstə­ri­lir[iv]^,[v],[vi]. Kən­din adı VIII əsrdə Erern formasında xa­­tırlanır[vii]. 

Kəndin adı indi Gerger (Gərgər) for­­masında işlənir. Elə Gərgər qarqar türk etnoniminin səs dəyişməsi əsa­sın­da yara­nan bir variantıdır. 1728-ci ilə aid mən­bə­də Dərələyəz nahiyə­sin­də Hər­hər kimidir[viii]^,[ix].

Burada 1831-ci ildə yalnız 213 nə­fər azərbaycanlı yaşamışdır[x]. 1850–1870-cı illərdə kəndə İranın Salmas vilayə­tin­dən köçürülmüş ermənilər yerləş­di­ril­­mişdir. Burada ermənilərlə yanaşı, 1873-cü ildə 647, 1886-cı ildə 656, 1897-ci ildə 1047, 1914-cü ildə 1220 nəfər azər­bay­canlı yaşamışdır. 1918-ci ildə azər­bay­can­lı­lar deporta­siya olun­muş­­dur. İndiki Er­mənistanda sovet haki­miy­yəti quru­lan­dan sonra sağ qalanlar tarixi-etnik tor­paqlarına qayıtmışlar. Bu­rada 1922-ci ildə 156, 1926-cı ildə 220, 1931-ci ildə 278 nə­fər azər­bay­canlı yaşa­mış­dır[xi]. SSRİ hökumə­ti­nin xüsusi qərarı ilə kənddə yaşayan azər­­bay­can­lılar 1948–1953-cü illərdə zor­la Azər­bay­cana köçürül­müş­dür. İndi kənddə er­mənilər ya­şayır.
 

Toponim Stra­bonun “Coğ­ra­fiya” əsərin­də adı çəkilən qar­qar tayfa­sı­nın adından ya­­ran­mışdır. Qar­qar tayfası qədim türk tay­falarından biridir[i],[ii] Qar­qar etnoni­min­də q səsi h səsinə keçərək Herher forma­sını almışdır. Q~h səs əvəz­lənməsi Azər­baycan dilində qanunauyğun haldır: qamu-hamı, qansı-hansı sözlərin­dən q~h səs əvəzlənməsi özünü aydın şəkildə gös­tə­rir. Ümumiy­yət­lə, XVIII əsrə qədər h sə­si ilə başla­yan sözlər (sual əvəz­lik­ləri) q səsi ilə işlənmişdir[iii]. Herher etnoto­ponimdir. Qu­ruluşca sadə to­ponimdir.