Hors kəndində alban məbədi

Dərələyəz ma­halının Keşiş­kənd rayonu­nun Hors kəndində

Keşişkənd rayonu 15.10.1931-ci ildə yara­dılıb. 03.01.1935-ci ildən Mikoyan, 06.12.1957-ci ildən Yeğeq­nadzor

Memarlıq

Hors kəndində yerləşən alban məbədi Er­mə­nis­tan hö­kü­mə­­tinin eti­na­sız­lığı ucba­tın­dan uçub da­ğı­lıb, tərk edi­lib. İn­diki dövrdə xa­raba­lığı qa­lıb.

Tarixi alban məbədinin qalıqları rayon mərkəzindən 9 km şimal-şərq­də, Hors dərəsindən axan ça­yın yanındakı Hors kəndində yer­lə­şir. Məbəd VI–VII əsrlərdə in­şa edilib. Uzunluğu 6–7, eni 3,5–4, hündürlüyü isə dam örtüyü ilə bir­likdə 6 metr civarında olub. Tikin­ti­sində qəhvəyi tuf daş və ağ su­vaq­dan istifadə olunub.

 Məbədin yaxınlığında alban abi­­dələri ilə yanaşı, oğuz qəbirləri də vardı[i].  Kəndin adı tarixi mən­bə­lərdə ilk dəfə X əsrdə xatır­la­nır[ii]. 1728-ci ildə tərtib edilmiş “İrə­van əyalətinin icmal dəftə­ri”n­də Xors kimi[iii] qeyd edilmişdir.

Kənddə 1831-ci ildə 26, 1873-cü ildə 649, 1886-cı ildə 904, 1897-ci ildə 1136, 1904-cü ildə 971, 1914-cü ildə 958, 1916-cı ildə 1337, 1919-cu ildə 664 nəfər yal­nız azərbaycanlılar yaşa­mış­dır. On­lar 1919-cu ilin sonlarında qovul­muş­dur. Kəndə İrandan köçürülən ermənilər yerləşdirilmişdir. İndiki Er­mənistanda sovet hakimiyyəti qu­­ru­lan­dan sonra sağ qalan azər­bay­canlılar öz doğma yurdlarına qayı­da bilmişdir. Burada erməni­lər­lə ya­na­şı, 1922-ci ildə 192 nə­fər, 1926-cı ildə 172 nəfər, 1931-ci ildə 234 nəfər azərbaycanlı yaşa­mışdır[iv]. 1988-ci ilin noyabrında əhali qovulmuşdur. Kənddə indi er­mənilər yaşayır.

Toponim “xors” türk etnonimi[i]^,[ii] əsasında əmələ gəlmiş­dir. Azərbay­can dilində q~x~h səs əvəzlənməsi qanunauyğun haldır[iii]. Xors etnoni­mi qors, xo­ros, xurs for­malarında da qeyd edilir[iv] ^,[v] . Quru­luş­ca sadə topo­nimdir. Alba­niya və ona bitişik bölgə­lərdə yaşamış türk mənşəli Qorus (Go­rus) tayfası­nın adını əks etdirir. İndiki Şabran rayo­nu­nun ərazisi erkən orta əsr­lərdə bu elin adı ilə “Xursan” ad­la­nırdı.