Karvansara kəndində qədim karvansara

İrəvan quberni­yasının Yeni Bəyazid  qəza­sında, indiki Qaranlıq rayo­nunun Kar­van­sara[i] kən­dində 
 

Qaranlıq ra­yonu–Mar­tu­ni, Kar­van­­sara kəndi, 1935-ci ildən İcevan ad­lan­dırıl­mış-dır. 04.04.1946-cı ildə ləğv edilib, Mə­dinə (Lerna­kert) kəndinə birləşdirilib.

Memar­lıq

Kar­van­sara Azərbay­­­­­can tarixi və me­marlığının nü­­­mu­nəsi ol­du­ğu üçün təmir və res­tavrasiya olu­n­­­­mayıb. Kar­vansaranın qalıqları hal-ha­zırda ərazi­də qalır. “Er­mə­ni abidəsi” kimi təqdim olunur. 

Qədim karvansara Karvansara kəndində yerləşir. Kənddəki tikili­nin qalıqlarını ilk baxışda qala di­varlarına bənzətmək mümkün olsa da, bünövrəyə diqqətlə baxdıqda, iri bir karvansara kompleksinin pla­nını açıqca sezmək mumkun­dur. Bu qədim abidələri fərqlən­di­rən əsas cəhətlər isə onların me­mar­lıq həlli və yaş fərqidir. Ərgiş­cə qalası eramızdan əvvəlki birin­ci minilliyin sonlarına, ikinci mi­nil­liyin əvvəllərinə aid olub oval­şə­killi forma kəsb etdiyi halda, Kar­vansara kəndi ərazisindəki ti­ki­li dəqiq dördbucaqlı planda olub, dövrələmə otaqlar və tövlə­lər­dən ibarət qapalı kompleksi xa­tırladır ki, bu qəbil memarlıq həl­linin eramızın birinci minilliyinin sonlarına aid olduğu əlavə sübuta ehtiyac duyul­mayan faktdır. Ən əsas məqamlardan biri isə odur ki, karvansara komplek­sinin qalıqları ilə eyniadlı kəndin ocaq yerlə­ri­nin xarabaları arasında açıqca mü­şahidə olunan bir sədd var[i].

Rayon mərkəzindən 10–12 km cənub-şərqdə, Mədinə kəndinin ya­nında, Əyri­çay çayının sahi­lin­də yerləşir. Kəndin adı erməni mən­bələrində Əyriçay Kar­vansara və Əyricə Karvansara kimi də qeyd edilmişdir[ii].

12 aprel 1728-ci ildə Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiq­lənmiş “İrəvan əyalətinin ic­mal dəf­təri”nin 12-ci səhifəsində kənd məhz Dilənçi adı ilə təqdim olunub və onun sultan xəzinəsinə illik vergisinin 6890 ağça həcmin­də müəyyənləşdirildiyi barədə mü­va­fiq qeydlər aparılıb. 1831-ci ildə isə kənd “Karvansaray” adı ilə qeydə alınıb. O zaman kəndin 168 nəfər türk əhalisi varmış.

Erməni tarixcisi Z.Korkod­ya­nın rəsmi statistikaya istinadən ha­zırladığı “Sovet Ermənistanının əhalisi 100 ildə: 1831-1931” kita­bındakı məlumatlardan isə aydın olur ki, bu göstərici 1886-cı ildə 205, 1897-ci ildə 310, 1904-cü ildə 418, 1914-cü ildə 623 nəfər həddinə qədər yüksəlib. 1918-ci ildə isə erməni daşnak qoşunları kəndi talayaraq yandırıblar. Ermə­nilər kəndə 1928–1930-cu illərdə köçürülüb[iii]

Ermənistan SSR Ali Sovetinin 4 aprel 1946-cı il tarixli qərarı ilə Karvansara bir inzibati vahid kimi ləğv edilib, Mədinə kəndinə bir­ləş­­dirilib. Azərbaycanlı əhali 1948–1953-cü ildə deportasiya olunub.

Kar­van­sara yer­li və xa­rici öl­kə­­lərdən gə­­lən ta­­cir­­lərin qal­dığı və an­bar­lar­ında mal­­­ları­nı mü­ha­­fi­zə et­diyi yer ki­mi xan­­lıq­da mü­hüm yerə sahib­ idi.

Toponim “ti­carət yolu üzə­rində tikili bi­na” mənasın­da işlənən “karvansara” sözü əsasında əmələ gəlmiş­dir. Relyef əsa­sında yara­nan sadə qu­ru­luşlu topo­nimdir[i].