Nəhədək məbədi

Tiflis quberni­ya­sının Loru-Borçalı qəza­sın­dakı, sonra­dan Allahverdi  rayonunun Bö­yük Ayrım kən­­dində

Allahverdi rayonu– 19.09,1969-cu ildən-Tumanyan. Hazırda Bö­yük Ayrım– Mets Ay­rum adlanır. 07.11.1995-ci ildə Lori vilayətinin inzibati arazisinə daxil edilib.  

Memarlıq

1987–1991-ci illərdə baş ve­rən azər­bay­can­­lıla­rın tari­xi tor­paq­­lar­dan küt­ləvi de­por­ta­si­ya­sına qə­dər mə­bəd qismən yararlı vəziy­yət­də idi, azər­baycanlılar tərəfindən zi­ya­rət edilib qo­runurdu. 1988-ci ildə azərbaycanlıların sonuncu deportasiya-sından sonra məbəd ermə­ni­lər tərəfin­dən mənimsə­nilib və hazır­kı dövrdə “er­mə­ni abidəsi” kimi təqdim olunur.  

Nəhədək məbədi Böyük Ayrım kən­dinin meşəsində yerləşirdi. Mə­bəd X əsrdə xristian qıpçaqlar tərə­findən tikilib, ermənilər tərəfindən ziyarət olunmurdu. Erməni abidəsi olmadığı üçün erməni tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmayıb. Nəhədək mə­bədi haqqında ermənilərin siya­hı­sında məlumat yoxdur, meşənin qa­lın yerində, çox əzəmətli məbəd idi. 

Azərbaycanlılar və qıpçaq kö­kən­­li insanlar tərəfindən ziyarət olu­­nurdu. Qurban kimi xo­ruz kəs­mək türklərin Dədə Qorquddan qa­lan adətidir, qızıl xoruz türk mifo­logiya­sında müqəddəs sayılır. Ətraf kənd­lərdə yaşayanların bir diləyi olanda Nəhədək məbədində xoruz, qoyun kəsərdilər, Allaha–Tanrıya dua edər­dilər. Bu adətlər zər­düşt­lük­dən, şa­manlıqdan, Tanrı inan­cın­dan qalmış, xristian-qıpçaq türk­lə­rin­də olan dini adətdir.[i]

Böyük Ayrım kəndində 1886-cı ildə 171, 1897-ci ildə 223, 1908-ci ildə 390, 1914-cü ildə 381 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. 1918–1920-ci illərdə azər­bay­can­lılar er­mə­nilər tərəfindən qovul­muş­lar. Yal­nız indiki Ermənistanda so­vet hakimiyyəti qurulandan sonra sağ qalanlar öz doğma kəndlərinə qa­yıda bilmişlər. Burada 1922-ci ildə 454, 1926-cı ildə 282, 1931-ci ildə 391[ii], 1939-cu ildə 530, 1959-cu ildə 550, 1970-ci ildə 815 nə­fər[iii] yalnız azər­bay­canlılar yaşa­mış­­dır. Müxtəlif illərdə (1873, 1886, 1908, 1897, 1922, 1926, 1931) əhalinin siyahıya alınma­la­rında göstərilir ki, kənddə yalnız azər­bay­canlılar yaşayıb[iv]. Erməni mənbələ­rin­də bu tarixi fakt saxta­laş­dırılaraq “Er­mənistan və ətraf vila­yətlərin toponim­lər lüğəti”ndə hə­min illərdə kənddə yaşayan azər­baycanlılar erməni kimi göstə­ri­lir”[v]. 1950-ci ildə Şnoğ meyvə­çi­lik sovxozu ilə birləşdirildi. 1988-ci ilin noyabr ayında kənddə ya­şayan azərbaycanlılar qovulmuşlar. İndi kənddə ermənilər yaşayır.

Toponim Azərbaycan toponomiya-sında fərqlən­di­rici əlamət bildirən “bö­yük” sözü ilə oğuzların “ey­mur” (ey­mir, imir) tay­fa adı­nın[i]^,[ii] fo­netik va­rian­tı olan “ay­rım” etno­ni­minin əsa­sında əmələ gəl­mişdir. M.Vəlili (Ba­har­lı) ayrım tay­fasını səl­cuqluların bir qolu hesab edir[iii]. Etno­to­­ponimdir. Qu­ruluşca mü­rəkkəb toponimdir. Ərazinin azər­baycanlı-lara məxsus ol­duğunu to­po­nim də sü­but edir.