Qabaxlı kəndində qəbirüstü sənduqə

Dərələyəz ma­­halının Ke­şiş­kənd rayo­nu­nun Qa­bax­­­lı (Canı-Qa­bax­­lı, Aşa­ğı Canı) kən­din­də 

Keşişkənd 1935–1957-ci illərdə Mi­­koyan, 06.12.1957-ci ildən Yeğeqnad­zor ad­lan­ır[i]. Qa­bax­lı kəndi– 1990-cı il­dən Qoğ­ta­nik 
 

Memarlıq

Azərbaycanlı-ların Qabaxlı kəndindən 1988-ci ilin noyabr ayının sonundakı de­portasiya­sın­dan sonra Qa­baxlı kəndin­dəki tarixi, qə­dim məzar­lıq­la birlikdə ora­dakı abidələr də ermənilər tərəfindən da­ğı­dılıb.  Haq­qın­da yazılan qəbirüstü sən­duqə də qis­mən dağı­dı­lıb[i].
 

Qəbirüstü sənduqə Dərələyəz ma­ha­lının Keşişkənd rayonunda Alagöz çayının sol sahilindəki Qabaxlı kən­dindəki qədim qəbiristanlıq ərazisin­də yerləşir. Sənduqə boz qaya daşı yo­nularaq hazırlanıb. Uzunluğu 1,7–2 metr hündürlüyü isə 0,6–0,7 m ci­va­rındadır. Sənduqənin yan tərəflə­ri­nin ətrafı hörük formasında naxışla bə­zədilib. Sənduqə üzərində atlı sü­vari, qalxan, qopuz, oturaq vəziyyət­də olan insan təsviri yer alıb. Bunun­la yanaşı, səkkizguşəli ulduz qurulu­şun­da möhür təsviri də var[i].  Mər­humun döyüşçü və ozan olması təs-virdən aydın olur. Təsvirlər abidənin oğuz türklərinə mənsubluğunu göstərir.

1873-cü ilin kameral siyahıyaalın-masına əsasən, İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz qəzasında Alagöz (Ca­nıçay) çayının hər iki sahilində yerləşən və dövlət xəzinəsinə məxsus Qabaxlı kəndində 33 evdə 159 nəfəri kişi, 109 nəfəri qadın olmaqla, top­lam 268 nəfər azərbaycanlı yaşamış­dır[ii]. 1905-ci ilə olan məlumata əsa­sən, İrəvan quberniyası, Şərur-Dərə­lə­yəz qəzası, Alagöz kənd cəmiy­yə­tinə daxil olan Qabaxlı kəndində 42 evdə 316 nəfəri kişilər, 298 nəfəri isə qadınlar olmaqla, 614 nəfər[iii] azər­bay­canlı yaşamışdır. Kənddə 1916-cı ildə 763 nəfər yalnız azərbaycanlı ya­şa­mışdır. 1918-ci ildə erməni təcavü­zünə məruz qalan kənd sakinləri de­por­tasiya olunmuşdur. Yal­nız indiki Ermənistanda sovet hakimiy­yəti qu­ru­landan sonra azərbaycanlılar geri – öz kəndlərinə qayıda bilmişdilər. Bu­rada 1922-ci ildə 59, 1926-cı il­də 217, 1931-ci ildə 330 nəfər yal­nız azərbaycanlılar yaşamışdır. 1988-ci ilin noyabr ayının axırlarında kən­din sakinləri tamamilə tarixi-etnik tor­paqla­rın­­dan deportasiya olunub[iv].

Toponim türk Qabaq tayfa­sı­nın adına[i] mənsubluq bil­dirən “-lı” şəkilçisinin ar­tırılması ilə dü­­zə­lib “qa­baq tayfasına mən­sub yer, kənd” mənasını bil­di­rir. F.Kırzı­oğlu göstərir ki, yayı hazır­kı Ermənis­tan­da, qışı Qara­bağda keçirən türk tayfala­rın­dan biri “qabaq” adla­nırdı[ii] Etno­to­ponim-dir. Qu­ruluşca dü­zəltmə topo­nim­dir.