Qanlı kəndində alban məbədi

Göyçə maha­lı­nın Basar­ke­çər rayonun­dakı Qanlı (Qanlı Allahverdi, 12.08.1946-cı ildən Qamışlı) kəndində

Basarkeçər rayonu–11.06.1969-cu ildən Vardenis, Qanlı kəndi 1976-cı ildən Torfavan, 09.04.1991-ci ildə Kər­kibaş kəndi ilə birləşdi­ri­lib və Vane­van adlandı­rılıb.

Memarlıq

Alban məbədi “erməni abi­də­si” olmadığı üçün er­məni­lər tərə­findən təmir edilmə­yib. Azərbay­canlılar 1988-ci ilin dekabr ayında ərazini tərk etdiyi dövr­də məbə­din yerləşdiyi ərazidə qalıq­la­rı vardı. 

Qanlı alban məbədi kəndin mər­kə­zində yerləşirdi. Məbəd VIII–IX əsrlərə aid edilir[i]. Məbədin tikin­tisində tuf daşdan istifadə edilib. Uzunluğu 8, eni 4, hündürlüyü isə dam örtüyü ilə birlikdə 6 metr ci­va­rında olub. 

Kəndin mərkəzindəki qədim qə­biris­tanlıq burada ta qədimdən in­san­ların yaşamasına sübut edir. Alban əlifbası ilə yazılmış abidələr bu yerlərin alban türklərinə məx­sus­luğuna bir nişanədir. Alban daş abidələri, qəbirlər azərbay­can­lılar 1988-ci il Ermənistandan de­por­ta­siya olunanadək qalırdı. 

XII əsrdə Göyçə mahalı, o cüm­lədən Qanlı kəndi də ərəblər tərə­fin­dən işğal olunur və həmin dövr­də yerli əhali İslam dinini qəbul et­məyə məcbur edilir. XIV əsrdə Göy­çə mahalına Əmir Teymur hü­cum edir. XVI əsrdə mahal Ağqo­yun­luların təbəəliyini qəbul edir[ii].

Kəndin adı yarandığı ilk gündən 1988-ci ilin dekabrına qədər 3 dəfə dəyişdirilmişdir. Həmin ad 1946-cı il avqustun 12-nə kimi olmuşdur. Kəndin ikinci adı olan “Qamışlı” sözünün mə­nası isə kəndin alt his­səsində yerləşən böyük torf mədə­nində qamışlığın ol­ması ilə bağlı­dır. Həmin ad 1976-cı ilə qədər mövcud olmuşdur. Kəndin üçüncü adı olan Torfavan sözünün mənası kəndin alt hissəsində yerləşən bö­yük torf mədəninin adı ilə bağlıdır. Bu adın kəndə verilməsinin əsas səbəbi er­məni daşnaklarının apar­dıqları an­titürk siya­sə­tinin təsiri nəticəsində olmuşdur[iii].

Tarixi sənədlərə görə, 1831-ci il­də Qanlı Allahverdi kəndinin (Qa­mışlıdan köçüb bu kəndə pə­nah gə­tirənlərlə birlikdə) əhalisinin sayı 314 nəfər olub. Kənddə yaşa­yan azərbaycanlıların sayı 1897-ci ildə 397, 1908-ci ildə 445, 1914-cü ildə 465, 1916-cı ildə 483 nəfər həd­dinə qədər artıb. 1918-ci ilin no­yab­rında kənd ermənilər tərəfinfən qismən, 1919-cu ilin aprelində isə bütünlüklə yandırılıb və talan edi­lib. 1922-ci ildə qaçqınların cəmi 30 faizə qədəri, 165 nəfər qayı­da­raq kən­di yenidən bərpa etmişlər. Amma bu vaxtdan etibarən ermə­ni­lər rəsmi sənəd­lərdə kəndin adını Qanlı Allahverdi kimi yox, Qanlı kimi göstər­mişlər. 1931-ci ildə kənd sakinlərinin sayı 287, 1945-ci ildə 363 nəfər idi. 1948–1953-cü illər aralığında dövlət sə­viyyəsində həyata keçirilən deportasiya zama­nı Qanlı kəndi də qara siyahıya düş­müş, kənd bütövlükdə Kür-Araz ovalığına köçürülmüşdür.

Əhalinin bir qismi aran zona­sı­na uyğunlaşa bilməyərək, bir qismi isə malyariya nəticəsində tələf ol­muşdur. 1956-cı ildən sonra sağ qa­lanların az bir hissəsi yenidən kəndə qayıdaraq onu bərpa etməyə çalışmışlar. 1979-cu il siyahıyaalınmasının nə­ticələrinə görə kənd əhali­sinin sayı 673 nəfər olmuşdur. 1988-ci il noyabrın 24-dən dekabrın 7-nə qə­dər erməni quldurları tərəfindən mü­hasirəyə alınmış Qanlı kəndi iki şəhid vermiş – 62 yaşlı Əhmədov Firudin Həsən oğlu aldığı fiziki xə­sarətlər nəticəsində, 61 yaşlı İbra­hi­mov Mirzağa İbad oğlu isə təqib­lər zamanı borana düşərək dünya­la­rını dəyişmişlər. Kənd  əhalisi hə­min vaxt Azərbaycana köçmək məc­buriyyətində qalmışdır.

Qanlı kəndi­nin yaranma tarixi XIV əs­rin sonu (1387)  XV əsrin əvvəlinə (1410) təsa­düf edir. Kən­din yaranması və ilk adı olan “Qanlı” sözü Dədə Qorqud das­ta­nını təşkil edən 12 türk boylarından biri Səlcuq türklərinin nəslindən olan “Kanlı” qolunun adı ilə bağlıdır[i]. Toponimlə yanaşı, qəbir­üstü kitabələr kəndin azər­bay­canlılar ya­şayan qə­dim yurd yeri olduğunu gös­tərir.