Şəki qayaüstü təsvirləri
Zəngəzur mahalı Qarakilsə rayonu Şəki kəndində.
Qarakilsə rayonu ‒ 01.03.1940-cı ildən‒ Sisian.
Təsviri sənət
Pavel Safoyan adlı erməni alimi hələ Sovet hakimiyyəti dövründə 15-20 qayaüstü təsvirlərə dair 3 cild foto-albom düzəldir, onları bir neçə dilə tərcümə edir və belə bir cəfəng iddia irəli sürür ki, Şəki qayaüstü abidələri erməni xalqına məxsusdur, həm də bütün Qafqazdakı qayaüstü təsvirlər məhz Şəki abidələrinin təsiri altında yaranıb. Məqsəd qədim Azərbaycan abidələrini mənimsəmək olub. Azərbaycanlıların 1988-ci ildə deportasiyasından sonra ərazi ilə yanaşı maddi-mədəni irs üzərindədə işğal, vandallıq və mənimsəmə siyasəti aparıblar.[i]
[i] Yenə orada.
Ötən əsrin 40-50-ci illərində Şəki kəndində tapılan qayaüstü şəkil abidələri Zəngəzurun qədim tarixinə bir daha işıq saldı. Sisian rayonunun Şəki və Sarnaqunk (1946-cı ilədək Saybalı) kəndlərinin yaylaq yerləri sayılan (dəniz Şəki kəndinin Dəvəboynu (ermənicə Uxtasar) və Təgəzür dağlarında iri sal qayalar üzərində müxtəlif quş, heyvan, ox, kaman şəkilləri cızılmış bu qayaüstü rəsmlər eyni ilə Qobustan və Gəmiqaya abidələrinin oxşarıdır. Bu abidələrin təxminən eradan əvvəl IV-V minilliyə aid olması güman edilir.[i]
Lakin, bizi maraqlandıran məsələ təkcə Şəki kəndində 7 min il öncə insan ya-şaması faktı deyildir. Bizi maraqlandıran odur ki, Şəki kəndindəki qayaüstü şəkillər Naxçıvandakı Gəmiqaya təsvirləri ilə, Kerç yaxınlığındakı Kül oba kurqanındakı qayaüstü şəkillərlə, Qazaxıstan, Sibir-Altay, Urmiya, Volqa ətrafı və s. yerlərdə tapılmış, türk soyu, türk kökəni, türk totemi ilə bağlı abidələrlə oxşardır. Türk tayfalarının ən qədim inanclarından biri (onqon) tibet öküzüdür və həmin şəkil Şəki qayaüstü təsvirlərində öz əksini tapmışdır [ii].
Şəki abidələrinin yarandığı yerlər də, Qobustan abidələrinin ətrafları da (Pirsaat və Sanqaçal) qədim türk boyları Saqatların (Sakların) və Zəngilərin adı ilə bağlıdır. E. ə. IV-III minilliklərdə Tunc dövründən Dəmir dövrünə keçid türkdilli xalqlardan başlayıb və onların ilk dəmir aləti kimi işlətdikləri ox ucluqları olubdur ki, həmin dəmir uclu oxların qayaüstü təsvirləri Şəki abidələrində bu günümüzə gəlib çıxmışdır [iii].
[i] http:.cilicia.comarmo5ughtasar.html 03.09.2002
[ii] Urud, M. Zəngəzur: elmi-publisistik nəşr / Musa Urud; ideya və layih. müəl. A.Muradverdiyev; elmi red. V.Əliyev. – Bakı: Nurlar, 2005. – S. 21.
[iii] Urud, M. Zəngəzur: elmi-publisistik nəşr / Musa Urud; ideya və layih. müəl. A.Muradverdiyev; elmi red. V.Əliyev. – Bakı: Nurlar, 2005. – S. 21.