Yarpızlı kəndində qala

Göyçə mahalının Basarkeçər rayonundakı Yarpızlı kəndində

Basarkeçər rayonu–11.06.1969-cu ildən Vardenis, Yarpızlı kəndi  25.05.1967-ci ildən Lçavan (Gölkənd) adlandırılıb.

Memarlıq 

Yarpızlı kən­dindəki qala­nın xarabalıq­ları azərbay­can­lıların so­nun­cu deporta­siyası zamanı, 1988-ci ildə qalmaqda idi. Hazırkı dövrdə “erməni abi­də­si” kimi təq­dim olunur. 

Qala İrəvan quberniyasının Ye­ni Bəyazid qəzasında, son­ra­dan Ba­sar­­keçər rayon mərkəzin­dən 12 km cənub-qərbdə, Göyçə gö­lünün sahi­lindəki Yarpızlı kəndində yerləşir. 

Qala Yarpızlı kəndinin hazırkı mövqeyindən 100–150 metr şi­mal­da V–VI əsrlərdə yüksək əra­zidə inşa olunub, qalanın tikin­tisində böyük qaya və çay daşları ilə ağ suvaq məhlulundan istifadə edilib. Eyni zamanda istehkam- qa­la olub. Qala Azərbaycan me­mar­lığına aid arxitektura ilə ti­kil­diyi üçün bu yurdun oğuz türkləri tərəfindən binələşdirilməsinin azı 1500–1600 illik tarixinə şəhadət verən maddi sübutdur. Kənd Qaf­qazın 5 verstlik xəritəsində qeyd edilmişdir[i]. 

Mənbələrdə “Yarpuzlu” kimi qeyd edilir. 1723-cü ildə Osman­lı­lar Göyçə gölü hövzəsinə tam nə­zarət hüququ əldə etdikdən son­ra tərtib olunmuş və 12 aprel 1728-ci ildə Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiqlənərək möhürlənmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin 16-cı səhifə­sin­də kənd öz əzəli adı ilə – “Söyüd­lü” kəndi kimi, daha dəqiqi, “baş­qa bir adı Yarpızlı olan Söyüdlü kəndi” təsnifatı ilə təqdim olunur. Həmin qeydlərdən bəlli olur ki, o zaman Yarpızlı (Söyüdlü) kəndi Məzrə nahiyəsinin inzibati bölgü­sü­nə daxil imiş və sultan xəzinə­si­nə illik ödənci 5230 ağça həc­mində müəyyənləşdirilibmiş.

Kənddə 1831-ci ildə 121, 1873-cü ildə 398, 1886-cı ildə 465, 1897-ci ildə 584, 1908-ci ildə 719, 1914-cü ildə 815, 1916-cı ildə 771 nəfər azərbaycanlı ya­şa­mışdır[ii]. 1918-ci ilin sonu, 1919-cu ilin yanvarında azərbay­can­lılar ermənilər tərəfindən qır­ğın­larla qovul­muş və kənd yandı­rılmışdır[iii]. 

Yarpızlıda 1919-cu ildə 800 nə­­fər yaşamışdır. Andronikin rəh­bər­liyi altın­da daşnaklar kəndi yer­lə-yeksan etmiş, böyükdən ki­çi­yə – qoca, qadın, uşaq demədən əhalini kütləvi surətdə qırmış­lar. Salamat qalanlar dağla-dərəylə Azər­baycana pənah gətirmişlər. Kəndə xaricdən köçürülən ermə­ni­lər yerləş­dirilmişdir. 1920-ci il­də indiki Ermə­nistanda sovet ha­kimiyyəti qurulandan sonra sağ qa­lan azərbaycanlılar kəndlə­rinə qayıda bilmişlər. Köçürülən az sayda ermənilərlə yanaşı, burada 1922-ci ildə 336, 1926-cı ildə 419, 1931-ci ildə 547 nəfər azər­baycanlı yaşa­mışdır[iv]. SSRİ Na­zir­lər Sovetinin xü­susi qərarı ilə 1948–1953-cü illərdə kəndin azər­baycanlı əhalisi Azərbay­cana kö­çü­rül­müş və kəndə ermənilər yer­ləşdirilmişdir. Buna rəğmən, son­ra­dan azərbaycanlıların bir qismi Yar­pızlıya qayıtmışdır. Yarpız­lı­lar üçüncü dəfə 1988-ci ildə tama­milə zorla qovul­muşlar. İndi bu­ra­da təkcə ermənilər yaşayır.

Toponim ya­banı bitki olan yarpız sözünə çoxluq, cəmlik anlayışı bildi­rən “-lı” şəkil­çisi artırmaqla düzəlmişdir. Fitotoponim-dir. Quruluşca düzəltmə to­ponimdir. XIX əsrin ortala­rında “qışlaq” əsasında ya­ranmışdır. Qış­laq isə “Yar­pızlı” adlı yerin adı ilə adlan­mış­dır[i].