Zod kəndində alban abidələri

Göyçə ma­­ha­­lının Basar­keçər ra­yo­­nu­nun Zod (İlk adı III–V əsr­lər­dən – XIV əsrin sonları (1387–1388), XV əsrin əv­vəlinə (1400) qədər Başka­lafa, 1813-1814-cü illər­də Vəliağa olub) kənd­ində

Basarkeçər rayonu –11.06.1969-cu ildən Vardenis, Zod kəndi– 09.04.1991-ci ildən Sotk

Memarlıq

Hazırkı dövr­də Zod kən­din­də yerlə­şən alban abidələrinin yu­­xarı hissəsi qismən dağı­lıb. Məzarlıq­da­kı abidələ­rin çoxu sınıq və yerə yatıq vəziyyətdədir[i].

Zod kəndinin mərkəzində III–V əsrlərə aid olan, üzərində “Qrabar” əlifbası ilə yazılan albanların tari­xin­dən bəhs edən xaç daşları kimi dəyərli tarixi abidələr mövcuddur. Ətrafında yaşayış evləri olan qədim qəbiristanlıqda bir neçə alban döv­rünə aid qəbirüstü xaç daşı abidəsi qismən salamat qalmışdır.  Qaya daşından yonulub hazırlanmış sarı rəngli qəbirüstü abidələrin hündür­lüyü 1,5–2 metr, eni isə 0,5–0,6 metr civarın­dadır.

Zod kəndinə İ.Şopen tərəfindən tərtib olunmuş siyahıda rast gəlinir. Rəsmi məlumatlara görə, Zod hə­min vaxt, əhalisinin etnik tərkibi eti­barilə sırf türk kəndi idi və burada 425 nəfər yaşayırdı. 1873-cü ildə kənd əhalisinin sayı artaraq 905, 1897-ci ildə 1588 nəfərə çat­mışdır.

1905–1907-ci illərdəki deporta­siya zamanı kəndin təxminən 100 evi, 300–350-yə yaxın, 1914-cü ildə isə 1988 nəfər əhalisi olmuşdur. 1918–1920-ci illərdəki deportasiya zamanı kəndin 200–230 evi, 800–1000 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur. 1948–1953-cü illərdəki deportasiya zamanı kəndin 125 evi, 500 nəfərə yaxın əhalisi Azərbaycanın Göygöl rayonunda məskunlaşmışdır. 1987–1991-ci illərdəki sonuncu deporta­si­ya zamanı kəndin 400–450 evi, 1600–2000 nəfərə yaxın əhalisi ol­muş və onlar qaçqın düşmüşlər. Kənd əhalisi Bakı, Gəncə, Xanlar (indiki Göygöl), Samux və başqa yerlərdə məskunlaşmışlar. Kənd əha­lisi bu günə qədər məskun­laş­dıq­ları ərazilərdə yaşayırlar. Kən­din 650–700 evi, 4700 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur[i].

Bəzi mən­bələrə əsasən, “zod” qədim türk dillərin­də “sərt, ke­çilməz uca dağlıq yerdə məskunlaşmış el, oba yurd yeri” demək­dir. Bir digər açıqlamaya əsasən, alban tarixçisi Mu­sa Kalankat­lı  eramızın bi­­­­rinci əsrinin ortalarından danışarkən Al­baniyada ya­şayan tay­fa­lar içərisin­də ermənicə yazılışda Savdey / Tsav­dey, V əsr er­məni müəlli­fi Moisey Xorenasi Sod tayfasının adı­nı çəkir və onun Alban çarı Ərənin nəs­lindən ol­duğunu qeyd edirlər. Bu etnonim/tayfa adı Göyçə mahalındakı Zod toponi­min­də öz ək­sini tapmış­dır.