Zod kəndində qəbirüstü abidələr

Göyçə ma­ha­lı Basarke­çər ra­­yo­­nu­nun Zod (İlk adı III–V əsr­lərdən  XIV əsrin sonları (1387–1388), XV əsrin əv­vəlinə (1400) qədər Başka­lafa, 1813–1814-cü il­lər­də Vəliağa olub) kənd­ində

Basarkeçər rayonu –11.06.1969-cu ildən Vardenis, Zod kəndi 09.04.1991-ci ildənSotk

Memarlıq

Zod kəndində yerləşən qəbi­rüstü abidələrin bir ço­­xu dağıdı­lıb, yerdə qalan­lar erməni xaçı və ermənicə ya­zı­lar yazıla­raq, er­mə­nilər tərə­fin­dən mənim­sə­nilib, “erməni abidəsi” ki­mi təqdim olu­nur.

Basarkeçər rayonunun ən böyük qədim və inkişaf etmiş kəndlərindən olan Zod kəndində müxtəlif dövr­lə­rə aid maddi-mədəni irs nümunələri mövcuddur. Maddi-mədəni irs nü­mu­nələri ilə zəngin ərazilərdən biri “Böyük taxta” deyilən yerdə yer­lə­şən XIII–XIV əsrlərə aid oğuz qə­biristanlığı idi. Burada olan, üstündə “Həsən İbn Şirin” yazılmış gözəl me­marlıq nümunəsi baş daşını ca­maat ziyarət edərdi[i]. Qaya daşın­dan yonularaq hazırlanmış qəbirüstü abidənin hündürlüyü 2–3 metr, eni isə 50–60 sm civarında idi. 

Göyçə hövzəsində o zaman ya­şa­yış üçün yararlı hesab edilən kənd­lərin İ.Şopen tərəfindən tərtib olun­muş siyahısında rast gəlinir. Rəs­mi məlumatlara görə, Zod həmin vaxt, əhalisinin etnik tərkibi etiba­rilə sırf türk kəndi idi və burada 425 nəfər yaşayırdı. 1873-cü ildə kənd əhali­si­nin sayı artaraq 905, 1897-ci ildə 1588 nəfər olmuşdur.

1905–1907-ci illərdəki qırğınlar zamanı kəndin təxminən 100 evi, 300–350-yə yaxın əhalisi, 1914-cü ildə isə 1988 nəfər sakini olmuşdur. 1918–1920-ci illərdəki deportasiya zamanı kəndin 200–230 evi, 800–1000 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur. 1948–1953-cü illərdəki deportasiya zamanı kən­din 125 evi, 500 nəfərə yaxın əhalisi Azərbaycanın Göygöl rayonunda məs­kunlaşmışdır. Kəndin 400–450 evi, 1600–2000 nəfərə yaxın əhalisi ol­muş­dur. 1988–1991-ci illər­də­ki so­nuncu de­por­tasiya zamanı kənd əha­lisi ta­mamilə doğma yurdla­rın­dan çı­xarı­la­raq, qaçqın düşmüşlər. Kənd əha­lisi Bakı, Gəncə, Xanlar (in­diki Göygöl), Samux və başqa yerlərdə məskun­laş­mışlar. Kənd əha­lisi bu günə qədər məskunlaşdıqları ərazilərdə yaşa­yır­lar. Kəndin 650–700 evi, 4700 nəfərə yaxın əhalisi olmuşdur[ii].

Bəzi mənbə­lərə əsasən, “Zod” qədim türk dillərin­də “sərt, ke­çil­məz uca dağ­lıq yerdə məskunlaşmış el, oba yurd yeri” demək­dir. Bir digər açıqlamaya əsa­sən, alban tarixçisi Musa Kalankatlı      era­mızın bi­rin­ci əsrinin ortalarından danışarkən Al­baniyada yaşayan tay­fa­lar içərisin­də ermənicə yazılışda Savdey/Tsavdey,      V əsr erməni müəllifi Moisey Xorenasi Sod   tayfasının adını çəkir və onun Alban çarı Ərənin nəslindən ol­du­ğunu qeyd edirlər. Bu etnonim/tayfa adı Göyçə mahalındakı Zod toponi­min­də öz ək­sini tapmışdır.