Zolaxaç (Zolağac) kəndində qəbirüstü alban abidələri

Göyçə maha­lı­nın Qaran­lıq ra­yonunun Zo­la­xaç (Zo­la­ğac) kən­dində

Qaranlıq ra­yonu–Mar­tu­ni, Zola­xaç kəndi 03.01.1935-ci ildən  Zo­lakar

Memarlıq

Hazırkı dövrdə ermənilər tərə­fin­dən qəbiris­tan­lıq ərazisi zəbt olunaraq, oradakı abidə­lər dağıdılıb, yerində evlər   ti­kilib. Qəbir­üstü abidələr sın­dırılıb.  Qə­biristanlıq əra­zisində salamat vəziyyətdə qa­lan bir neçə al­ban abidəsi isə ermənilər tərə­fin­dən mənim­sənilib, “ermə­ni abidəsi” ki­mi təqdim olu­nur[i].
 

Zolaxaç kəndindəki alban abidə­lə­ri kəndin mərkəzindəki qədim qəbi­ris­tan­­lıqda yerləşir, ətrafında kənd ev­ləri və meyvə ağacları var. Qəbi­ris­tanlıqda sayı 200-dən çox olan qə­dim alban qəbirüstü xaç daşı abidə­sindən 3-ü qalıb. Abidələrdən biri– hün­dürlüyü 2,5–3, eni 0,7–0,8 m olanı alban əsilzadəsinə aiddir. Hə­min abidənin üzərində müasir Azər­bay­can memarlıq və naxış sənə­tində istifadə olunun ornamentlər yer alıb və albanların istifadə etdiyi biri böyük olmaqla, 6 ədəd kiçikölçülü xaç elementi işlənib. Digər iki abi­də­nin hündürlüyü 1, eni isə 0,4–0,5 m civarın­dadır. Boz qaya daşından yo­nularaq, hazırlanıb üzərində alban xaçları təsvir olunub[i]. 

 Rus mənbələri də qeyd edir ki, Zolağac Çar Rusiyasının İrəvan qu­ber­­niyasının Yeni Bəyazid  qəzasın­da, indi Qaranlıq (Martuni) rayonun­da kənd olmuşdur[ii]^,[iii].

Zolağac kəndinin adına İ.Şopen tərəfindən tərtib edilmiş siyahıda da rast gəlinir. 1831-ci ildə Zolağacın yal­nız azərbaycanlılardan ibarət əha­lisinin sayı 128 nəfər olub. 1873-cii ilə dair məlumatlarda isə Zolağac ar­tıq qarışıq yaşayış məntəqələrinin si­yahısında yer alır: 75 nəfər erməni və 153 nəfər azərbaycanlı. Bu tarixdən sonra isə Türkiyədən gətirilən ermə­ni­lərin hesabına demoqrafik balans ermənilərin xeyrinə sürətlə dəyişdi. 1897-ci ildə kəndin erməni əhalisinin sayı azərbaycanlıların sayından az qa­la 3 dəfə çox idi: 286 nəfər erməni və 107 nəfər azərbaycanlı. 1918-ci il­də daşnak qoşunlarının Göyçədə tö­rət­dikləri qətliamlar zamanı kəndin 131 nəfər azərbaycanlı əhalisi soyqı­rı­mına məruz qalıb, sağ qalanlar isə kəndi tərk edib. 1922-ci ildən sonra kəndə qayıdıb orada həyatını bərpa edən azərbaycanlılar 1948-ci ildə Azər­baycana köçürülmüşdür[iv].

Kənd qəbi­ris­tan­lığın­da  türk və müsəl­man mədəniy­yə­tini özündə əks etdirən sən­duqə və oğuz qəbirləri bu ərazinin əzəli sakinləri­nin azərbay­can­lılar oldu­ğunu göstə­rir[i]. Burada­kı abidələr Azər­baycan ta­rixinin nişa­nə­lərini üzə­rin­də daşıyan irs nümunələ­ridir.