Zorqala

Göyçə maha­lı­nın Kəvər ra­yo­­nu­nun  Zar kən­dində, Kə­nizlər kəndinin təxminən 2 ki­lo­metr cənu­bun­da 

Kəvər–Kamo, in­diki Qavar 

Memarlıq

Zorqala qa­la­sındakı bir sıra kitabələr ermə­nilər tərəfindən  kəsilərək götü­rülüb. Xara­ba­lıqları qalan qa­la ermənilər tərəfindən mə­nimsənilib.

Zorqala qalası Kənizlər kən­din­dən (İndiki Kamo şəhəri) təx­mi­nən 2 kilometr cənubda yerlə­şir. Zorqa­la memarlıq həllinə görə Kə­vər çayının sağ sahilindəki “Qış­laq-1” qalasını xatırladır. Qalanı şi­­­mal və şərq tərəfdən iri qaya­lar­dan ibarət təkqat divarlar, divar­lar­dan sonra isə dairəvi şəkilli, yan­ları və tağları daşla hörülmüş yeraltı qaz­malar əhatələyir. Cə­nub və qərb istiqa­mət­ləri isə sərt sıl­dırım qayalıq­lar­dan ibarətdir. Er­məni “ta­rixçisi” E.Lalayan hələ 1906-cı ildə Zorqa­lada qazıntılar aparsa da, bu barə­də erməni tari­xin­də heç bir məlu­mata rast gəlin­mir. Yalnız XX əs­rin 30-cu illə­rin­də akademik B.Piot­rovski qa­la­nı təd­qiq etdik­dən, qalanın tə­yinat etiba­rilə Kə­vər qalasının (Xal­­da şəhəri­nin) mü­hafizəsində kö­mək­çi ele­ment funksiyası daşı­dığı ba­rə­də qəti fikir söylədikdən və bu­rada nə vaxtsa qazıntılar apa­rıl­dı­ğını, bir sıra kitabələrin kəsi­lərək götürül­dü­yünü kütləvi­ləş­dir­­dik­dən sonra erməni elmi məc­muələ­rində Lala­ya­nın qazıntıları barə­də məlu­mat verildi; amma er­mə­ni­lər qala­nın adı­nı olduğu kimi iş­lətməyərək onu “Mrtbi-dzor” ki­mi qələmə ver­dilər.

12 aprel 1728-ci ildə Əhməd şah Mehmet xan oğlu tərəfindən təsdiqlə­nərək möhürlənmiş “İrə­van əyalətinin icmal dəftəri”nin 12-ci səhifəsində Göy­çə nahi­yə­sinin inzibati vahidləri sıra­sında 18-ci kənd kimi Zarın adı göstə­rilib və onun sultan xəzinəsinə illik ödəncinin 3220 ağça həc­min­də müəy­yən­ləşdirilməsi barədə mü­vafiq qeydlər aparılıb. Həmin sənəddən o da bəlli olur ki, Zar kəndi Kənizlərlə (Kəvər) həm­sərhəd coğrafi mövqedə yer­ləşir­­miş. Erməni vilayətinin təş­ki­lin­dən sonrakı dövrə aid olan sənəd­lərin heç birində Zar kəndinin adı yoxdur. Bu isə o deməkdir ki, er­mənilərin 1826–1829-cu ildə məq­sədyönlü şəkildə yerlə-yek­san et­dik­ləri, sonradan bərpasına im­kan ver­məyərək, “adları unu­dul­muş ölü kəndlər” qrafasmda ümu­miləş­dirdikləri qədim türk yurd­larından biri də məhz Zar kən­didir[i]

Zarlar haqqın­da ilk yazılı mə­lumat Ba­bək hərəkatı dövrünə aiddir və bu tarixi mə­lumatlardan aydın olur ki, xürrəmi sər­kər­dələrinin əsas zərbə qüvvəsi Zar döyüşçülərin-dən ibarət ol­muşdur. XII əsr müəllifi Səmani isə öz dövründə ərəblərə qarşı döyüşkən möv­qe tutmuş “zar” tayfaları haqqında mə­lumat verərək bildirir ki, on­ların adət-ənə­nə­ləri xürrəmi­lə­rinki ilə ey­ni­dir. Elə hə­min müəllif öz qeydlərində bir­mənalı şəkildə gös­tərir ki, “zar” sözünü ərəbcə “zaer” kəlmə­si­nin təhrif olunmuş for­ma­sı kimi qə­bul etmək yan­lışlıqdır; “zar”lar haq­qın­da məlu­mat­lar məzdə­ki­likdən də xey­li əvvələ tə­sadüf edir və çox böyük eh­timalla zər­düş­tiliklə bağ­lıdır.